Dünya Əl Sənətləri Şurasının məlumatlarına əsasən, müxtəlif ölkələrdə 59 dünya əl sənətləri şəhəri qeydiyyata alınmışdır. İran isə 11 şəhər və 3 kənd ilə ümumi dünya statistikasının 24%-ni və regional statistikanın 32%-ni təşkil edir.
Əl sənətləri üzrə dünya şəhərlərinin qeydiyyatının ən vacib üstünlüklərindən biri yerli sakinlər üçün imkanların yaradılması və sənətlərin öyrənilməsi və inkişafı üçün əlavə stimulun təmin olunmasıdır. Digər tərəfdən, dünya miqyasında qeydiyyat bu sənətlərin şöhrətini artırır və yerli sakinlər üçün iqtisadi və sosial bir çox faydaların yanında turizmin inkişafına səbəb olur.
İndiyədək aşağıdakı şəhərlər və kəndlər Dünya Əl Sənətləri Şurasında qeydiyyatdan keçmişdir:
Şiraz – Dünya Əl Sənətləri Şəhəri, Malayer – Dünya Mebel və Mənbət Şəhəri, İsfahan – Dünya Əl Sənətləri Şəhəri, Məşhəd – Dünya Qiymətli Daşlar Şəhəri, Zəncan – Dünya Milə (tel) İşləmə Şəhəri, Təbriz – Dünya Xalça Şəhəri, Lalcin – Dünya Səfalı (Keramika) Şəhəri, Abade – Dünya Mənbət (oyma) Şəhəri, Meybəd – Dünya Zilü (toxuma) Şəhəri, Məryəvan -Dünya Klaş (kürd ayaqqabısı) Şəhəri, Sərcan – Dünya Giləm Şəhəri
Həmçinin kəndlər:
Xarşad – Dünya Toxuma Kəndi (Tobafi), Qəsəmabad – Dünya Çadırşəbəkəsi Toxuma Kəndi, Kolpurqan – Dünya Səfalı (Keramika) Kəndi
Burada bəzi yerlər haqqında məlumat təqdim edirik:
Şiraz – Dünya Əl Sənətləri Şəhəri
Şiraz 2019-cu ildə UNESCO tərəfindən Dünya Əl Sənətləri Şəhəri olaraq tanınıb və bu status rəsmi olaraq Dünya Əl Sənətləri Şurası tərəfindən verilib. Şəhər xatəm (taxta üzərində oyma və bəzək), marq (mozaika), mənbət (oyma sənəti), kərpicçilik, qazma işləri, giləm və xalça toxuculuğu, ənənəvi şüşəçilik, həmçinin gil və keramika sənətləri kimi müxtəlif sənət və əl sənətləri ilə tanınır və dünyanın ən yaxşı əl sənətləri şəhərlərindən biri hesab edilir.
Malayer – Dünya Mebel və Mənbət Şəhəri
Malayer şəhəri 2019-cu ilin Dekabr ayında Dünya Əl Sənətləri Şurasının təsdiqi ilə Dünya Mebel və Mənbət Şəhəri statusunu qazanıb. O vaxtdan bəri infrastrukturun inkişafı və bu sənətin tanıdılması üçün böyük səylər göstərilib. Bu uğur sayəsində Malayer hər il çox sayda alıcı, turist və səyahətçini qəbul edir.
Mənbət (oyma) sənəti əl sənətlərindən biridir. Bu sənətdə naxışlar yüksəklikli şəkildə iş səthində yaradılır. Taxta üzərində mənbət oyma isə bu sənətin əsas növüdür.
Reklamların bu günkü rəqabət dünyasında önəmli rol oynadığı üçün Malayer mənbət mebelləri sənayesi bu imkanlardan yaxşı istifadə edib. Televiziya reklamları, ölkənin əsas yollarında reklam lövhələri, sosial media və digər kütləvi informasiya vasitələri kimi kanallar geniş istifadə edilmişdir. 1404-cü ilin Novruz festivalında həyata keçirilən genişmiqyaslı reklam kampaniyası sayəsində Malayer mənbət mebellərinin satış həcmi 9 500 milyard İran rialına çatmış və istehsal bir neçə dəfə artırılmışdır.
İsfahan – Yaradıcılıq üzrə Dünya Əl Sənətləri Şəhəri
Səfəvilər hakimiyyətindən əvvəl İsfahan “usta sənətkarlar şəhəri” kimi tanınırdı və sakinləri belə adlandırılırdı. Səfəvilər dövründə İsfahan İranın əsas bazar mərkəzinə çevrildi və bu, şəhərin böyük inkişafına səbəb oldu. İsfahan İranın ilk şəhəri olaraq Dünya Əl Sənətləri Şurasında qeydiyyata alınmışdır və İranın əl sənətləri mərkəzi hesab edilir.
Dünyada 602 əl sənəti növü müəyyən edilmişdir ki, bunlardan 299-u İrana aiddir. Bu növlərdən 200-ü tarixi və sənətkar şəhər İsfahana məxsusdur. Qələmzənlik (metal üzərində iş), qələmkar işləri, mənbət, xatəm işləri, naxışsazlıq, kərpicçilik, xalça toxuculuğu, minakari (emal işləri), gil və keramika bu regionun ən məşhur əl sənətləridir.
Məşhəd – Dünya Qiymətli Daşlar Şəhəri
Məşhəd 2016-cı ildə Dünya Əl Sənətləri Şurası (WCC) tərəfindən Dünya Qiymətli Daşlar Şəhəri olaraq seçilmişdir. Bu titul şəhər üçün beynəlxalq bir şərəf hesab olunur və Məşhəddə qiymətli daş sənayesinin inkişafı üçün bir çox imkanlar yaradır.
Qiymətli daş (Gemstone), həmçinin yarıqiymətli daş adlandırılan, kəsilmiş mineral kristal parçasıdır və zinət əşyaları kimi istifadə olunur.
Məşhədin Dünya Qiymətli Daşlar Şəhəri olaraq təyin edilməsindən təxminən 9 il keçməsinə baxmayaraq, bu böyük şəhərin sakinlərinin qiymətli, yarıqiymətli və sənətkar daşlardan yaranan üstünlüklərdən tam faydalanması təmin olunmayıb və vəziyyət hələ də ilkin mərhələdə qalmaqdadır.
Zəncan – Dünya Milə Şəhəri
Zəncanda milə işi incə və köklü bir sənətdir və bu sənət sənətkarların zövqü və səbrilə bu diyarda hələ də yaşamaqdadır. Bu sənət Zəncanda sadə alətlərlə dəyərli əsərlər yaradan və bəzən bu yolda görmə qabiliyyətlərini itirən sənətkarların zəhməti ilə inkişaf edib.
Milə işi və ya filigran metal sənətinin bir növüdür ki, burada nazik gümüş tellərdən bəzək əşyaları hazırlanır. Bu sənətdə istifadə olunan gümüşün saflığı 100-dür. Gümüş külçələri çəkiclə və ya dəzgahla nazik dördkünc tellərə çevrilir, əvvəlcə kiçik naxışlar hazırlanır, sonra isə onlar bir kalıba düzülərək daha az saflıqlı gümüşlə lehimlənir. Milə işində istifadə olunan məşhur naxışlara bətəcə, rizəcə, qərb yarpağı, yarpaq, çiçək, dolanmaq, qoşa dolanmaq, asma və üç çeşmə daxildir.
2018-ci ildə Zəncanın Dünya Milə Şəhəri kimi qeydiyyata alınması bu sənəti yenidən ön plana çıxardı. Zəncan əyalətində 45-dən çox əl sənəti növü mövcuddur ki, onların arasında milə işi, çarux tikişi (ənənəvi ayaqqabı), bıçaqçılıq, misgərlik, qələmzənlik, giləm toxuculuğu və giyə tikişi (ənənəvi ayaqqabı) yer alır. Zəncanda milə işi üzrə 50-dən çox emalatxana və təxminən 230 sənətkar fəaliyyət göstərir.
Təbriz – Dünya Xalçası Şəhəri
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı 2014-cü ildə Təbrizi Dünya Xalçası Şəhəri seçdi və bu seçki Təbrizi xalça sənətinin və sənayesinin paytaxtı kimi tanıtdı. Bu şəhər həmçinin dünyanın ən önəmli xalça toxuculuğu mərkəzlərindən biri kimi qəbul edilir və Təbriz xalçaları rəng müxtəlifliyi, naxış zənginliyi və təbii materiallardan istifadəsinə görə dünya şöhrəti qazanıb.
Son illərdə Təbrizdə mahir toxucular böyük miqyasda 50 və 60 qovşaq sayına malik incə ipək güllü xalçalar istehsal etməyə başlayıblar.
Bu növ xalçalar bəzən ipək quruluşlu olur, daha çox ləçək və tərənc naxışları ilə, açıq bej və qəhvəyi rənglərdə toxunur, güllərin və naxışların rənglənməsində isə çoxluqla qızılı, narıncı və zeytun rənglərindən istifadə edilir.
Təbriz xalçaları son yüz ildə əsasən güldan, ağac, mihrab, şamdanlı, heyvan motivli, ov meydanı, Hərəti, budaqlı, rəngli gül, kvadrat naxışlı, mənzərəli, Quran çərçivəli və müxtəlif ölçülü kiçikdən böyüyə qədər olan həndəsi naxışlarda toxunmuşdur.